آرتروز زانو یکی از رایج‌ترین مشکلات است که با فرسایش غضروف مفصل همراه است و باعث درد، خشکی و محدودیت حرکت می‌شود. شدت این بیماری متفاوت است و درمان مناسب نیز متناسب با میزان آسیب انتخاب می‌شود.
در ادامه با علائم، علت‌ها و روش‌های درمان آرتروز زانو آشنا می‌شوید تا بهتر بتوانید وضعیت خود را درک کنید و مسیر بهبود را بشناسید.
آرتروز زانو چیست؟
آرتروز زانو یکی از شایع‌ترین بیماری‌های مفصلی است که در آن غضروف نرم و لغزنده‌ای که سطح استخوان‌های زانو را پوشانده، به‌تدریج نازک و ساییده می‌شود. این غضروف مثل لایه‌ای محافظ است که باعث می‌شود استخوان‌ها هنگام حرکت به‌راحتی روی هم بلغزند و بدون درد کار کنند.
وقتی این لایه نازک می‌شود یا از بین می‌رود، استخوان‌ها مستقیماً به هم ساییده می‌شوند و نتیجه آن درد، خشکی، التهاب و کاهش توان حرکتی زانو است.
می‌توان آرتروز و ساییدگی غضروف و مفصل را مثل فرسودگی لاستیک خودرو در نظر گرفت؛ در ابتدا فقط کمی صاف می‌شود و مشکلی ایجاد نمی‌کند، اما با گذشت زمان و استفاده زیاد، سطح آن ساییده و ناهموار می‌شود و حرکت را سخت و پرصدا می‌کند. همین اتفاق در مفصل زانو می‌افتد، به‌ویژه با افزایش سن، وزن زیاد، یا فشارهای تکراری مثل بالا رفتن از پله و نشستن طولانی.
آیا من آرتروز زانو دارم؟ تست خانگی
برای اینکه بفهمید آرتروز زانو دارید یا نه، قبل از هر چیز باید علائم زانو توسط پزشک متخصص بررسی شود. پزشک بعد از معاینه و بررسی نتیجه عکس‌برداری، تشخیص می‌دهد که آیا آرتروز زانو دارید یا نه، و درجه یا گرید آرتروز زانوی شما چیست.
با این حال می‌توانید از ۳ تست خانگی بدون عوارض استفاده کنید. البته بهتر است این تست‌ها را با احتیاط انجام دهید و اگر زانو درد شما هنگام انجام آن‌ها شدت پیدا کرد، یا بیش از ۲ هفته است که درگیر زانو درد و خشکی زانو هستید، حتما فورا به پزشک ارتوپد مراجعه کنید.
تست ۱: تست نشستن و برخاستن
-
روی یک صندلی معمولی بدون دسته بنشینید.
-
بدون کمک گرفتن از دست‌ها، سعی کنید چند بار آرام بلند شوید و دوباره بنشینید.
-
اگر هنگام بلند شدن در قسمت جلوی زانو درد، صدا یا احساس خشکی داشتید، یا پاهایتان لرزید، ممکن است غضروف زانو آسیب دیده باشد (نشانه‌ی اولیه آرتروز یا ساییدگی مفصل).
تست ۲: تست بالا رفتن از پله
-
روی یک پله حدود ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متری پا بگذارید و به‌آرامی بالا و پایین بروید.
-
اگر درد یا صدا در زانو حس کردید یا احساس خالی شدن پا داشتید، احتمال وجود آرتروز یا التهاب مفصل وجود دارد.
تست ۳: تست ایستادن روی یک پا
-
روی یک پا بایستید و تعادل خود را برای ۱۰ ثانیه حفظ کنید.
-
اگر زانو احساس ضعف، درد یا بی‌ثباتی داشت، ممکن است عضلات اطراف مفصل زانو ضعیف شده باشند — این ضعف معمولاً با آرتروز در ارتباط است.
درجات و علائم آرتروز زانو
آرتروز زانو در واقع به چهار درجه یا گرید تقسیم می‌شود که نشان‌دهنده میزان فرسایش غضروف و شدت علائم است.
در گریدهای پایین، مفصل فقط کمی خشک یا دردناک می‌شود و هنوز آسیب برگشت‌پذیر است، اما در گریدهای بالاتر، درد مداوم، تورم، و تغییر شکل زانو ظاهر می‌شود. تشخیص اینکه فرد در کدام گرید قرار دارد معمولاً با بررسی علائم و عکس‌برداری انجام می‌شود.
جدول زیر اصلی‌ترین علائم هر مرحله از آرتروز زانو را به‌صورت خلاصه نشان می‌دهد.
| درجه آرتروز زانو | علائم شاخص |
|---|---|
| گرید ۱ (بسیار خفیف) |
خشکی کوتاه‌مدت بعد از استراحت، صدای خفیف تق‌تق، احساس خستگی یا فشار خفیف در زانو پس از فعالیت زیاد |
| گرید ۲ (خفیف تا متوسط) |
درد و خشکی هنگام بالا رفتن از پله، تورم خفیف عصرگاهی، صدای ساییدگی واضح‌تر |
| گرید ۳ (متوسط تا شدید) |
درد مداوم، محدودیت در خم یا راست شدن، تورم محسوس، احساس خالی شدن یا قفل شدن زانو |
| گرید ۴ (شدید) |
درد دائمی حتی در استراحت، تغییر شکل زانو، لنگیدن، کاهش توان حرکتی و نیاز به عصا یا زانوبند حمایتی |
آرتروز خفیف
در این مرحله غضروف مفصل فقط کمی نازک شده و هنوز خاصیت لغزندگی خود را حفظ کرده است. زانو در ظاهر طبیعی است و معمولاً در عکس ساده تغییر واضحی دیده نمی‌شود. فرد ممکن است احساس کند زانوی او خشک یا سنگین است، مخصوصاً بعد از نشستن طولانی یا بیدار شدن از خواب.
علائم آرتروز خفیف
گرید ۱ آرتروز زانو معمولا علائم شدیدی ندارد و بیشتر به صورت خشکی صبحگاهی و احساس خستگی زانو، خود را نشان می‌دهد:
-
خشکی کوتاه‌مدت پس از استراحت یا خواب (کمتر از ۵ دقیقه)
-
درد خفیف هنگام فعالیت زیاد، نه در استراحت
-
صدای خفیف تق‌تق یا ساییده شدن زانو هنگام خم شدن
-
احساس خستگی یا فشار در مفصل بدون تورم
-
دامنه حرکت طبیعی زانو
🔸 علامت متمایزکننده: درد فقط بعد از فعالیت زیاد یا پله‌رفتن طولانی و بهبود سریع با استراحت.
آرتروز متوسط
در این مرحله غضروف بخش زیادی از ضخامتش را از دست داده و استخوان‌ها در برخی نواحی تماس بیشتری پیدا کرده‌اند. مفصل دیگر روان نیست و التهاب خفیف ایجاد می‌شود. در عکس ساده، فاصله مفصل کاهش یافته و زوائد استخوانی کوچک (استئوفیت) دیده می‌شود.
علائم آرتروز متوسط
اگر فرد درگیر آٰتروز زانوی متوسط (گرید ۲ یا ۳) باشد، معمولا چندتا از علائم زیر را به صورت همزمان تجربه می‌کند:
-
درد هنگام بالا رفتن از پله یا نشستن دو زانو
-
خشکی طولانی‌تر بعد از بی‌حرکتی (۵ تا ۱۵ دقیقه)
-
تورم خفیف عصرگاهی یا پس از فعالیت
-
صدای ساییدگی یا خردشدن مفصل
-
ضعف خفیف در عضلات اطراف زانو
-
احساس خالی شدن یا لق شدن زانو هنگام حرکت
🔸 علامت متمایزکننده: درد و صدای ساییدگی واضح هنگام حرکت و نیاز گاه‌به‌گاه به استراحت بین فعالیت‌ها.
آرتروز زانو پیشرفته
در این مرحله تقریباً تمام غضروف از بین رفته و استخوان‌ها مستقیماً روی هم فشار می‌آورند. مفصل تغییر شکل پیدا می‌کند و درد حتی در حالت استراحت هم باقی می‌ماند. تورم و التهاب مزمن است و راه رفتن بدون کمک دشوار می‌شود.
علائم آرتروز پیشرفته
آرتروز زانوی پیشرفته یا شدید (گرید ۴) که معمولا در اثر بی‌توجهی به اصلاح سبک زندگی و درمان آن رخ می‌دهد، معمولا با علائم زیر همراه است:
-
درد شدید و دائمی حتی در حالت استراحت
-
تورم مزمن و سفتی دائمی مفصل
-
صدای ساییدگی خشن و بلند هنگام حرکت
-
تغییر شکل زانو (پرانتزی یا ضربدری شدن پاها)
-
لنگیدن یا ناتوانی در راه رفتن طولانی
-
کاهش شدید دامنه حرکت
-
تحلیل رفتن عضلات ران
🔸 علامت متمایزکننده: درد دائمی و تغییر شکل قابل‌مشاهده‌ی زانو همراه با محدودیت شدید حرکتی.
علت‌های شایع آرتروز زانو
آرتروز زانو بیشتر نتیجه‌ی ترکیب چند عامل است، اما مهم‌ترین و شایع‌ترین دلیل آن فشار مداوم و طولانی‌مدت روی مفصل زانو است.
زانو از پرکارترین مفصل‌های بدن است و هر روز وزن بدن را هنگام ایستادن، راه رفتن یا بالا رفتن از پله تحمل می‌کند. وقتی این فشار بیش از ظرفیت طبیعی غضروف باشد — مثلاً به‌دلیل سن بالا، اضافه‌وزن، حرکات تکراری یا آسیب‌های قدیمی زانو — بافت محافظ بین استخوان‌ها کم‌کم نازک می‌شود و فرسایش آغاز می‌شود.
مطالعه بیشتر: علت و علائم آرتروز زانو در جوانی
افزایش سن
با بالا رفتن سن، توان بدن برای ترمیم بافت‌های مفصلی کاهش پیدا می‌کند. غضروف‌ها آب و خاصیت ارتجاعی خود را از دست می‌دهند و در برابر فشار، زودتر ترک می‌خورند و نازک می‌شوند. به همین دلیل آرتروز در افراد بالای ۴۵ سال بسیار شایع‌تر است.
وزن بالا (چاقی)
هر کیلوگرم اضافه وزن، فشار مضاعفی روی زانوها ایجاد می‌کند. در واقع، هنگام راه رفتن، فشار وارده بر مفصل زانو حدود ۳ تا ۴ برابر وزن بدن است. این یعنی حتی افزایش وزن جزئی می‌تواند باعث تسریع ساییدگی غضروف شود.
آسیب‌ها یا جراحی‌های قبلی زانو
صدماتی مثل شکستگی، پارگی مینیسک یا رباط‌ها، یا جراحی‌های قدیمی زانو (مثلاً بعد از تصادف یا آسیب ورزشی) می‌توانند تراز طبیعی مفصل را تغییر دهند. در نتیجه فشار به‌صورت نامتوازن به غضروف وارد می‌شود و آرتروز زودتر بروز می‌کند.
فعالیت‌ها و مشاغل پرفشار
افرادی که در شغل یا ورزش خود مجبورند زیاد بایستند، زانو را خم و راست کنند یا وزن سنگین بلند کنند (مثل کارگران، مربیان ورزشی یا کوهنوردان)، در معرض خطر بیشتری هستند. حرکات تکراری باعث خستگی و تخریب تدریجی غضروف می‌شود.
فرم غیرطبیعی پاها (پرانتزی یا ضربدری)
وقتی محور پا صاف نباشد، فشار بدن روی بخش خاصی از زانو متمرکز می‌شود. مثلاً در زانوی پرانتزی، بخش داخلی مفصل بیشتر ساییده می‌شود. در درازمدت این عدم تعادل باعث بروز آرتروز یک‌طرفه یا زودرس می‌شود.
درمان آرتروز زانو بر اساس شدت
درمان آرتروز زانو بر پایه‌ی «یک نسخه برای همه» نیست؛ آنچه برای یک فرد مؤثر است، ممکن است برای دیگری بی‌فایده باشد. میزان تخریب غضروف، قدرت عضلات و حتی عادات حرکتی، مسیر درمان را تعیین می‌کند.
مطالعه بیشتر: ۱۰ روش عالی خانگی برای کاهش درد آرتروز زانو
اما به‌طورکلی درمان آرتروز زانو بر اساس شدت آسیب، درجه یا گرید، و علائم آن تعیین می‌شود.
| مرحله | هدف اصلی | درمان اصلی |
|---|---|---|
| آرتروز خفیف | کاهش التهاب، بهبود انعطاف‌پذیری مفصل و جلوگیری از پیشرفت بیماری | فیزیوتراپی،کاهش وزن، زانوبند طبی (زاپیامکس) |
| آرتروز متوسط | کاهش درد، حفظ حرکت مفصل و کند کردن تخریب غضروف | فیزیوتراپی، تزریق ژل، PRP یا سلول‌درمانی |
| آرتروز پیشرفته | کنترل درد، بهبود کیفیت زندگی و بازگرداندن عملکرد مفصل | جراحی تعویض مفصل |
تمرینات فیزیوتراپی
فیزیوتراپی مهم‌ترین درمان پایه در تمام درجات آرتروز زانو است، اما بیشترین اثر را در مراحل خفیف تا متوسط (گرید ۱ و ۲) دارد. در این روش، فیزیوتراپیست با تمرین‌های تقویتی برای عضلات ران و پشت پا، الکتروتراپی (TENS یا اولتراسوند)، و حرکات کششی کنترل‌شده، فشار روی مفصل را کاهش می‌دهد.
تقویت عضلات اطراف زانو باعث می‌شود استخوان‌ها کمتر روی هم ساییده شوند. فیزیوتراپی به‌تنهایی معمولاً درد را ۳۰ تا ۵۰ درصد کاهش می‌دهد اما اگر با کاهش وزن و استفاده از زانوبند همراه شود، می‌تواند سرعت پیشرفت بیماری را تا حد زیاد کم کند.
مطالعه بیشتر: اهمیت ورزش برای آرتروز زانو چیست؟
کاهش وزن
در بیماران دچار اضافه‌وزن، کاهش حتی ۵ تا ۱۰ درصد از وزن بدن می‌تواند فشار روی مفصل زانو را تا چند برابر کاهش دهد. این کار برای همه درجات مفید است، اما بیشترین تأثیر را در آرتروز خفیف و متوسط دارد، چون هنوز ساختار مفصل حفظ شده و کاهش فشار مانع از فرسایش بیشتر غضروف می‌شود.
در افرادی که BMI بالاتر از ۳۰ دارند، کاهش وزن گاهی به‌اندازه مصرف داروهای ضدالتهاب در تسکین درد مؤثر است.
مطالعه بیشتر: ۸ صبحانه مفید برای آرتروز زانو
زانوبند طبی (زاپیامکس)
زانوبندهای طبی مثل زاپیامکس بیشتر در آرتروز خفیف تا متوسط توصیه می‌شوند چراکه با استفاده از گرمای عمقی، میدان مغناطیسی ضعیف و حمایت مکانیکی، باعث افزایش گردش خون در ناحیه زانو و کاهش درد می‌شود.
اثر این روش معمولاً تدریجی است و بعد از ۲ تا ۳ هفته استفاده منظم احساس می‌شود.
مطالعه بیشتر: درمان آرتروز زانو در خانه
تزریق ژل
تزریق ژل (هیالورونیک اسید) در مفصل زانو معمولاً برای بیماران با آرتروز متوسط (گرید ۲ یا ۳) انجام می‌شود. این ماده به‌صورت طبیعی در مایع مفصلی وجود دارد و با تزریق دوباره، خاصیت لغزندگی مفصل بازگردانده می‌شود.
این درمان به کاهش اصطکاک استخوان‌ها کمک می‌کند و باعث نرم‌تر شدن حرکت مفصل می‌شود. تأثیر آن معمولاً بین ۶ تا ۹ ماه باقی می‌ماند و در این مدت درد و خشکی به‌طور قابل‌توجهی کمتر می‌شود، هرچند درمان ترمیمی محسوب نمی‌شود.
تزریق PRP و سلول‌درمانی
PRP (پلاسمای غنی از پلاکت) و سلول‌درمانی از مؤثرترین روش‌های ترمیمی و کندکننده‌ی روند آرتروز در درجات متوسط تا نسبتاً پیشرفته هستند.
در PRP از خون خود بیمار استفاده می‌شود تا پلاکت‌های غلیظ حاوی فاکتورهای رشد به مفصل تزریق شوند و ترمیم بافت را تحریک کنند. در سلول‌درمانی، از سلول‌های بنیادی (معمولاً از چربی یا مغز استخوان) استفاده می‌شود تا سلول‌های جدید غضروفی ساخته شوند.
اثربخشی این روش‌ها در کاهش درد حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد گزارش شده و می‌توانند پیشرفت بیماری را تا چند سال کند کنند، به‌شرطی که مفصل هنوز کاملاً تخریب نشده باشد.
جراحی تعویض مفصل
وقتی غضروف به‌طور کامل از بین رفته و درد حتی در حالت استراحت وجود دارد (آرتروز پیشرفته، گرید ۴)، جراحی تعویض مفصل تنها راه بازگشت عملکرد طبیعی است.
در این جراحی، سطح آسیب‌دیده استخوان تراشیده و با اجزای فلزی و پلاستیکی جایگزین می‌شود. تأثیر این عمل بسیار زیاد است و بیش از ۹۰ درصد بیماران پس از جراحی دردشان به‌طور کامل برطرف می‌شود.
با این حال، نیاز به توان‌بخشی چندماهه دارد و در افراد با سن پایین‌تر معمولاً تا وقتی روش‌های دیگر جواب بدهند به تعویق انداخته می‌شود.
سوالات متداول
آیا آرتروز زانو قابل برگشت است؟
در مراحل اولیه (گرید ۱ و ۲) می‌توان روند آرتروز را متوقف یا بسیار کند کرد، اما وقتی غضروف به‌طور کامل از بین برود (گرید ۴)، بازسازی طبیعی ممکن نیست. درمان‌ها در این حالت فقط برای کاهش درد و حفظ حرکت استفاده می‌شوند.
تفاوت آرتروز با روماتیسم مفصلی چیست؟
آرتروز بیشتر در اثر فرسایش و ساییدگی مفصل ایجاد می‌شود، در حالی‌که روماتیسم یک بیماری خودایمنی است که سیستم ایمنی به مفصل حمله می‌کند. روماتیسم معمولاً دوطرفه و همراه با التهاب صبحگاهی شدیدتر است.
بهترین ورزش برای آرتروز زانو چیست؟
ورزش‌های بدون فشار مثل شنا، پیاده‌روی در آب و تمرینات کششی سبک بهترین گزینه هستند. حرکات پرجهش یا دویدن روی سطح سخت باید حذف شوند چون باعث تشدید فرسایش غضروف می‌شوند.
آیا سرما یا رطوبت باعث بدتر شدن آرتروز می‌شود؟
تغییرات دما و رطوبت به‌طور مستقیم علت آرتروز نیستند، اما در بیماران مبتلا، سرما می‌تواند موجب سفتی مفصل و درد بیشتر شود. گرم نگه داشتن زانو با زانوبند یا کمپرس گرم معمولاً مفید است.
چه مکمل‌هایی برای آرتروز زانو مفیدند؟
مکمل‌هایی مثل گلوکزامین، کندرویتین، امگا-۳ و ویتامین D ممکن است به کند شدن روند تخریب غضروف کمک کنند. البته اثربخشی آن‌ها در افراد مختلف متفاوت است و باید با نظر پزشک مصرف شوند.