بیرون‌زدگی دیسک کمر یکی از شایع‌ترین مشکلات ستون فقرات است که هم در افراد جوان و به‌ویژه ورزشکار، و هم در افراد با سنین بالاتر زیاد دیده می‌شود. فتق دیسک کمر، شدت‌های گوناگونی دارد و به تبع آن علائم متفاوتی را هم با خود به همراه دارد. اما به‌طورکلی بیرون‌زدگی دیسک یعنی مایع ژلاتینی داخل دیسک، به لایه یا نوار بیرونی دیسک فشار وارد کند و دیسک تغییرشکل دهد و باعث فشار روی عصب، و در نتیجه ایجاد درد شود.
در این مقاله با بیرون‌زدگی دیسک کمر، انواع آن، علائم، علل و درمان برای هر شدت فتق دیسک آشنا می‌شوید.
بیرون‌زدگی دیسک کمر چیست؟
بیرون‌زدگی یا فتق دیسک کمر یعنی ماده ژله‌ای داخل دیسک، به دلیل فشار ناگهانی و شدید یا افزایش سن و فرسایش مهره‌ها، از محل طبیعی خود خارج شود و بر ریشه‌های عصبی فشار وارد کند. البته شدت این فشار و درد، به شدت بیرون‌زدگی دیسک کمر بستگی دارد که معمولا خفیف، متوسط یا شدید است.
دیسک‌ها مثل بالشتکی بین مهره‌ها قرار گرفته‌اند که از یک هسته ژله‌ای در مرکز و نوار فیبری محکم در اطراف تشکیل شده‌اند. وقتی نوار یا لایه‌های بیرونی دیسک دچار ضعف یا پارگی موضعی شوند، ماده داخلی آن به سمت بیرون فشار می‌آورد و برجستگی (فتق) پیدا می‌کند.
این بیرون‌زدگی ممکن است در مسیر کانال نخاع یا ریشه‌های عصبی قرار بگیرد و باعث اختلال در عملکرد طبیعی آن‌ها شود، بدون اینکه الزاماً پارگی دیسک کمر رخ داده باشد.
چه زمانی فتق یا بیرون‌زدگی دیسک کمر رخ می‌دهد؟
فتق دیسک کمر (Lumbar Disc Herniation) علت‌های گوناگونی دارد، اما اصلی‌ترین علل آن فعالیت بدنی سنگین و نادرست، و افزایش سن است. دیسک‌ها با افزایش سن آب خود را از دست می‌دهند و انعطاف‌پذیری آن‌ها کمتر می‌شود، به همین دلیل در سنین بالاتر حتی یک خم شدن ساده یا یک حرکت غلط هم می‌تواند باعث بیرون‌زدگی شود.
در سنین پایین‌تر، بیشتر حرکات ناگهانی، بلند کردن اجسام سنگین و فشارهای تکراری هستند که زمینه آسیب به دیسک را ایجاد می‌کنند. به طور خلاصه، فتق دیسک معمولاً نتیجه ترکیبی از «فرسودگی تدریجی» و «یک فشار یا حرکت نامناسب» است.
-
فرسایش دیسک و کاهش آب دیسک با افزایش سن (شایع‌ترین و ثابت‌شده‌ترین علت علمی)
-
بلند کردن اجسام سنگین یا حرکات ناگهانی (مثلاً برداشتن جسم از زمین و هم‌زمان چرخیدن)
-
فعالیت‌های تکراری که فشار مداوم به کمر وارد می‌کنند
-
اضافه‌وزن که بار روزانه روی دیسک را بیشتر می‌کند
-
ضربه‌های شدید مانند تصادف یا افتادن (در درصد کمتر اما قطعی)
انواع بیرون‌زدگی دیسک کمر+عکس ام آر آی
به‌طورکلی انواع بیرون‌زدگی دیسک کمر را می‌توان به دسته خفیف (برجستگی)، متوسط و شدید تقسیم کرد که مرحله شدید، اگر درمان نشود می‌تواند منجر به پارگی دیسک کمر شود. در مجموع بی‌توجهی به فتق دیسک کمر و عدم درمان تخصصی یا عدم رعایت نکات مربوط به اصلاح سبک زندگی در هر مرحله‌ای از بیرون‌زدگی دیسک کمر، می‌تواند آن را بدتر کند و فرد را با کمر درد و علائم شدیدتری روبه‌رو کند.
مطالعه بیشتر: خطرناک‌ترین نوع دیسک کمر کدام است؟
۱. بیرون زدگی خفیف یا برجستگی دیسک
در فتق دیسک یا بیرون‌زدگی خفیف، شکل دیسک فقط کمی از حالت طبیعی خود خارج می‌شود و کمی به سمت بیرون تمایل پیدا می‌کند؛ یعنی ماده داخل دیسک هنوز تا حد زیادی تغییر شکل نداده اما به دیواره دیسک فشار وارد کرده است. فتق دیسک خفیف در بیشتر مواقع خودبه‌خود یا با اصلاح سبک زندگی بهبود پیدا می‌کند و علائم آن برطرف می‌شود.
مطالعه بیشتر: نکات زایمان و بارداری در افراد دارای دیسک کمر
علائم فتق دیسک خفیف
در مراحل ابتدایی فتق دیسک، تغییرات داخل دیسک معمولاً آن‌قدر خفیف است که فشار مشخصی روی عصب وارد نمی‌شود. به همین دلیل، بیشتر علائم در این مرحله مبهم، گذرا و بیشتر شبیه خستگی ساده کمر هستند و گاهی حتی جز از طریق عکس ام آر آی، تشخیص داده نمی‌شوند.
- احساس خستگی یا سنگینی گاه‌به‌گاه در کمر، مخصوصاً بعد از نشستن طولانی
- درد خیلی خفیف و مبهم که با کمی استراحت آرام می‌شود
- معمولاً درد تیرکشنده به پا وجود ندارد
- در اغلب افراد حتی ممکن است هیچ علامتی ایجاد نکند
🩺 درمان بیرون‌زدگی خفیف دیسک
در مراحل خفیف، هدف درمان بیشتر این است که فشار روی دیسک کم شود، عضلات اطراف ستون فقرات تقویت شوند و روند پیشرفت دیسک متوقف شود.
معمولاً این مرحله با روش‌های ساده و غیرتهاجمی کاملاً قابل‌کنترل است.
- استراحت کوتاه‌مدت ۱–۳ روزه و پرهیز از حرکات سنگین
- حرکات کششی ملایم و تمرینات تقویت عضلات مرکزی (core)
- اصلاح نشستن و استفاده از صندلی مناسب با گودی کمری
- کمپرس گرم و داروهای ضدالتهاب خفیف (طبق نظر پزشک)
- پرهیز از خم شدن ناگهانی یا بلند کردن اجسام سنگین
- استفاده کوتاه‌مدت از کمربند پلاتینر
۲. بیرون زدگی متوسط دیسک
در این مرحله از فتق دیسک، بخشی از دیواره یا نوار دیسک ضعیف می‌شود و ماده ژله‌ای داخل دیسک از همان نقطه به بیرون و عصب‌ها فشار می‌آورد. در این شرایط، علائم کمی شدیدتر از بیرون‌زدگی خفیف و درمان‌ها هم متفاوت است.
علائم فتق دیسک متوسط
در مرحلهٔ متوسط فتق دیسک، میزان فشار دیسک روی یک نقطهٔ خاص بیشتر می‌شود و همین موضوع باعث می‌شود علائم واضح‌تر و قابل‌تشخیص‌تر شوند.
- درد کمر مشخص‌تر و متمرکز در یک سمت
- شروع علائم عصبی خفیف مثل گزگز یا مورمور گه‌گاهی در باسن یا ران
- درد با خم شدن، بلند کردن اجسام یا نشستن طولانی بیشتر می‌شود
- درد پا ممکن است وجود داشته باشد، اما معمولاً شدید و دائمی نیست
🩺 درمان بیرون‌زدگی متوسط دیسک
در مرحله بیرون زدگی متوسط دیسک کمر، روش درمان هنوز غیرجراحی است و بیشتر سه هدف دارد: کم کردن التهاب اطراف دیسک و ریشه‌های عصبی، کاهش فشار مکانیکی از روی دیسک، و تقویت عضلاتی که از ستون فقرات حمایت می‌کنند.
به همین دلیل درمان اصلی در این مرحله بیشتر ترکیبی از فیزیوتراپی، اصلاح وضعیت بدن، و دارودرمانی است.
- فیزیوتراپی هدفمند شامل کشش‌ها، تقویت عضلات مرکزی و تکنیک‌های کاهش التهاب
- داروها و تزریق‌های ضدالتهاب و شل‌کننده عضلانی با نظر پزشک
- اصلاح وضعیت بدن در حالت نشستن و خوابیدن برای کاهش فشار روی کمر
- انجام پیاده‌روی آرام و منظم برای کاهش فشار روی دیسک
- استفاده از کمربند طبی پلاتینر
۳. بیرون‌زدگی شدید دیسک
فتق دیسک شدید یعنی فشار مایع ژله‌ای داخل دیسک به نوار اطراف، زیاد است و باعث تغییر شکل دیسک و فشار شدید بر ریشه‌های عصبی و بروز علائم شدیدتری شده است. در مراحل خفیف و متوسط، دیسک فقط برجسته می‌شود یا یک نقطه از دیواره‌اش نازک می‌شود؛ اما در نوع شدید، ماده داخلی به‌صورت واضح به بیرون رانده می‌شود.
علائم فتق دیسک شدید
در فتق دیسک شدید، بیرون‌زدگی آن‌قدر زیاد است که دیسک مستقیماً مسیر عصب را تنگ می‌کند. این وضعیت باعث می‌شود درد و علائم عصبی نه‌تنها واضح‌تر، بلکه مداوم‌تر و محدودکننده‌تر از مراحل قبلی باشند. در این مرحله معمولاً هم حس و هم قدرت پا تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد.
- درد شدید تیرکشنده از کمر تا پا (سیاتیک واقعی)
- بی‌حسی، گزگز یا ضعف مشخص در مسیر عصب
- تشدید درد با سرفه، عطسه یا هر عامل افزایش فشار داخلی
- در موارد پیشرفته: لنگیدن، ناپایداری پا یا کاهش قدرت حرکت
درمان بیرون زدگی شدید دیسک
هدف از پیگیری درمان در این مرحله، فقط کاهش درد نیست؛ بلکه هدف اصلی برداشتن فشار مستقیم از روی عصب در کوتاه‌ترین زمان و جلوگیری از آسیب عصبی پایدار است. به همین دلیل، درمان‌ها در این مرحله معمولاً جدی‌تر، هدفمندتر و سریع‌تر شروع می‌شوند و از روش‌هایی استفاده می‌شود که مستقیماً التهاب و فشار عصبی را کم کنند.
البته هنوز هم بسیاری از بیماران بدون جراحی و با فیزیوتراپی با دستگاه یا تزریق‌های تخصصی بهبود پیدا می‌کنند.
- دارودرمانی و تزریق ضدالتهاب و شل‌کننده عضلات
- فیزیوتراپی تخصصی با دستگاه مانند تراکشن (کشش ستون فقرات)، TENS (تحریک الکتریکی ضد درد) یا لیزر پرتوان
- استفاده موقت از کمربند طبی برای کاهش فشار در دوره درد حاد
- تزریق‌های تخصصی از جمله تزریق اپیدورال استروئید، اوزون‌تراپی، تزریق فورامینال هدفمند، بلوک عصبی
- جراحی تنها در موارد ضعف پیشرونده و بی‌اختیاری
مطالعه بیشتر: مراقبت‌های بعد از عمل دیسک کمر
تفاوت پارگی با بیرون زدگی دیسک کمر چیست؟
تفاوت پارگی و بیرون‌زدگی دیسک در این است که در بیرون‌زدگی، دیسک فقط تغییر شکل می‌دهد و ماده ژله‌ای داخل آن به دیواره فشار می‌آورد اما از آن عبور نمی‌کند، درحالی‌که در پارگی دیسک کمر، دیواره دیسک دیگر توان نگه‌داشتن این ماده را ندارد و یک شکاف واقعی ایجاد می‌شود و بخش ژله‌ای از آن شکاف خارج می‌شود. همین تفاوت ساختاری باعث می‌شود بیرون‌زدگی معمولاً خفیف‌تر و قابل‌کنترل‌تر باشد، اما پارگی بیشتر احتمال دارد باعث علائم عصبی شدیدتر و محدودیت بیشتر شود.
چرا باید درمان بیرون زدگی دیسک را جدی بگیرید؟
یکی از سوالات پر تکرار این است که «آیا فتق دیسک کمر خطرناک است؟» یا نه. موضوع این است که بیرون‌زدگی دیسک کمر مشکل شایعی هم در بین جوانان و ورزشکاران و هم در افراد میانسال و مسن است، و راه‌های درمان زیادی دارد.
بنابراین اگر پزشک تشخیص داده که شما دچار بیرون‌زدگی دیسک کمر هستید، نیازی به نگرانی نیست و کافی است به پزشک ارتوپد مراجعه کنید.
اما موضوعی که باید جدی بگیرید، درمان کامل بیرون‌زدگی دیسک کمر است. بسیاری از افراد، در میانه روند درمان و به محض اینکه احساس بهبودی و کاهش کمردرد می‌کنند، درمان را رها می‌کنند یا به فعالیت‌های بدنی سنگین (مثل بدنسازی) برمی‌گردند.
درحالی‌که قطع درمان یا عدم پیگیری درمان از ابتدا، می‌تواند باعث تشدید فتق دیسک و آسیب دائمی به ریشه‌های عصبی شود که بهبود آن‌ها نیازمند درمان‌های دشوارتری مانند جراحی است.
بیرون‌زدگی دیسک برای ترمیم و بازگشت به وضعیت پایدار، به زمان و مراقبت مداوم نیاز دارد؛ به همین دلیل هم فورا به پزشک مراجعه کرده و درمان‌های تخصصی را دریافت کنید، و هم مراحل درمان را تا انتها و تائید نهایی پزشک ادامه دهید.
سوالات متداول
آیا بیرون‌زدگی دیسک قابل برگشت است؟
در بسیاری از موارد بله. بخش قابل‌توجهی از بیرون‌زدگی‌ها با استراحت، فیزیوتراپی، دارو و اصلاح فعالیت‌ها کوچک می‌شوند یا حتی تا حدی جذب می‌شوند. البته شدت آسیب و سن فرد در میزان برگشت‌پذیری مؤثر است.
بیرون زدگی دیسک کمر به انگلیسی چیست؟
Lumbar Disc Herniation، که رایج‌ترین اصطلاح پزشکی برای این وضعیت است.
آیا بیرون زدگی دیسک کمر با فیزیوتراپی درمان می‌شود؟
در بیشتر موارد، مخصوصاً مراحل خفیف تا متوسط، فیزیوتراپی روش اصلی درمان است. تمرینات اصلاحی و کاهش التهاب می‌توانند فشار روی عصب را کم کنند، اما در موارد شدید ممکن است نیاز به درمان‌های تکمیلی باشد.
بیرون‌زدگی دیسک و تنگی کانال نخاعی چه تفاوتی با هم دارند؟
بیرون‌زدگی دیسک یعنی دیسک از جای خود جلو زده و به عصب فشار می‌آورد. تنگی کانال نخاعی یعنی فضای عبور عصب‌ها تنگ شده و عصب در کانال تحت فشار قرار گرفته است. تفاوت اصلی در «محل ایجاد فشار» است.
آیا فتق دیسک کمر درمان قطعی دارد؟
درمان مؤثر و قابل‌کنترل است، اما «قطعی» بودن به شدت بیرون زدگی، سن، وضعیت دیسک و رعایت مراقبت‌های بعدی بستگی دارد. بسیاری از بیماران بدون جراحی بهبود کامل پیدا می‌کنند.
آیا فتق دیسک همان پارگی دیسک است؟
خیر. فتق یعنی بیرون‌زدگی یا جابه‌جایی ماده دیسک، اما پارگی یعنی باز شدن دیواره دیسک و خروج واقعی ماده ژله‌ای به بیرون. پارگی یک مرحله شدیدتر از فتق محسوب می‌شود.
برای فتق دیسک به چه دکتری مراجعه کنیم؟
معمولاً متخصص ارتوپدی یا جراح مغز و اعصاب (ستون فقرات). در ادامه هم ممکن است فیزیوتراپیست یا متخصص طب فیزیکی در روند درمان دخیل باشند.
دیه بیرون‌زدگی دیسک کمر ۱۴۰۴ چقدر است؟
میزان دیه برای بیرون‌زدگی یا پارگی دیسک عدد ثابتی ندارد اما معمولاً بین ۲٪ تا ۱۰٪ دیه کامل برای آسیب‌های مرتبط با دیسک گزارش شده است. با توجه به دیه کامل سال ۱۴۰۴، این مقدار می‌تواند حدوداً بین ۳۰ تا ۱۶۰ میلیون تومان متغیر باشد.